Nghe đọcTrần Anh Tông (1276 – 1320) tên khai sinh là Trần Thuyên, là vị hoàng đế thứ tư của Hoàng triều Trần nước Đại Việt. Ông ở ngôi từ tháng 4 năm 1293 đến tháng 4 năm 1314, rồi làm Thái thượng hoàng từ năm 1314 đến khi qua đời. Trong thời gian trị vì, ông chỉ có một niên hiệu là Hưng Long nên cũng có thể gọi ông là Hưng Long Đế.
Năm Ất Tỵ (1305), vua Trần Anh Tông quyết định sắc phong hoàng tử Mạnh (tức Trần Mạnh) lên làm Đông cung thái tử. Lúc ấy, thái tử Trần Mạnh mới 5 tuổi. Dạy dỗ, đào tạo thái tử nên người là một việc vô cùng quan trọng, nên việc tìm được thầy dạy phải vừa có tài năng uyên thâm vừa đức độ được triều đình nhà Trần khi đó đặt lên hàng đầu.
Chỉ định Thầy dạy cho Thái tử
Bấy giờ, trong triều có một viên Độc bạ tên Trần Cụ, là người có tính tình khoan hậu, thật thà, cẩn thận lại lắm biệt tài. Người đời lúc đó biết đến ông với nhiều khả năng như đánh đàn, bắn nỏ, chơi cầu…, môn nào cũng đứng đầu, không có đối thủ. Còn về trí tuệ, ông là người mà trong triều đình ai cũng phải nể phục. Hơn nữa, ông là người có bản lĩnh không khuất phục cường quyền nếu như biết mình nắm chắc lẽ phải. Ông còn là vị quan nổi tiếng thanh liêm.
Chuyện xưa kể lại rằng, nhà ở của Trần Cụ bao giờ cũng có 2 cửa đối nhau, trong nhà sắp xếp, bày biện mọi thứ lúc nào cũng cân đối ngay ngắn. Từ đồ vật còn được sắp đặt như vậy thì đến con người tính tình ngay thẳng đến nhường nào! Không những vậy, mỗi khi ông đánh đàn đều luôn cắt đầu dây, buộc lại cho chặt rồi mới thưởng thức. Thấy vậy, có nhiều người đã hỏi ông sao lại phải làm như thế? Ông cười mà đáp lại rằng: “Nếu khúc đàn chưa hết mà dây đứt thì biết làm thế nào?”.
Nhưng không phải chỉ biết cầu toàn, mỗi khi tiếng đàn của ông vang lên, âm thanh trong trẻo, dìu dặt lòng người, không ai nỡ bỏ đi khi khúc nhạc chưa dừng, không ai dám nói câu nào vì sợ phá hỏng tiếng nhạc đẹp mê lòng ấy của ông. Tương tự với đá cầu, bắn nỏ…, môn nào Trần Cụ cũng rút ra được những nguyên lý riêng để có thể thực hiện một cách tốt nhất. Ví như bắn nỏ, người đời đứng thế nào, bắn thế nào cũng chưa chắc đã trúng hết, nhưng một khi ông cầm vào thì mũi tên luôn trúng giữa hồng tâm.
Trọng tài năng của Trần Cụ, vua Trần Anh Tông đã chỉ định ông làm thầy dạy cho thái tử Mạnh. Được tin dùng, Trần Cụ hết lòng chỉ dạy cho thái tử từ đạo lý, lễ nghĩa đến đạo làm người… Cũng nhờ vậy mà sau khi thái tử lên làm vua, tức Trần Minh Tông (1314 – 1329) rồi làm Thái thượng hoàng (1329 – 1357) thì đều rất xứng đáng. Không chỉ biết lo việc nước từ chốn cung điện nguy nga, Trần Minh Tông còn không quản hiểm nguy, xông pha chiến trường, nhiều lần Nam tiến dẹp loạn Chiêm Thành, Ai Lao.
Một năm sau ngày lên ngôi, tháng 5/1315, Trần Minh Tông ra lệnh cấm cha con, vợ chồng và gia nhân kiện tụng nhau. Theo Ngô Sĩ Liên, quyết định này xuất phát từ sự trân trọng của ông đối với Tổ tiên, cha mẹ và người thân.
Trần Minh Tông có lòng nhân hậu, biết tôn trọng nhân tài nên có nhiều hiền thần dưới trướng như Phạm Ngũ Lão, Trương Hán Siêu, Chu Văn An, Nguyễn Trung Ngạn, Đoàn Nhữ Hài… Và ông còn thường dặn các con tìm hiểu về các nhân vật lịch sử, để biết điều đúng mà noi theo, biết điều sai mà tránh. Tất cả những đức độ, khí phách, tài năng đó đến từ một phần không nhỏ công lao dạy dỗ của thầy giáo Trần Cụ.
Lời bàn:
Người Việt Nam từ ngàn xưa đã có truyền thống vô cùng quý báu, đó là tôn sư trọng đạo. Bởi thế người xưa mới có câu để lại cho hậu thế muôn đời học và làm theo: “Nhất tự vi sư, bán tự vi sư”. Câu này có nghĩa là: Dạy một chữ cũng đã là thầy mà nửa chữ cũng vẫn là thầy. Vì thế việc học sinh kính trọng thầy giáo là điều tự nhiên, bởi lẽ chính thầy giáo là người đem hết lương tâm nghề nghiệp để dạy cho học trò, truyền dạy cho học trò đạo làm người và kiến thức chuyên môn. Ngoài ra, học trò còn phải nhận biết bổn phận của mình và lập chí để giữ gìn gia phong, gia nghiệp của Tổ tiên.
Giữ gìn gia phong và làm theo gia huấn của Tổ tiên là một trong những sứ mệnh trọng đại trong việc xây dựng gia đình hưng thịnh của người xưa. Ngay cả những người nông dân áo vải, dù không có của cải để lại nhưng nhất định không thể lơ là việc dạy con và lập gia huấn truyền cho con cháu đời sau. Bởi vì, trẻ lớn lên cho dù là người tài năng xuất chúng nhưng nếu thiếu giáo dưỡng thì cũng khó thành công trong cuộc đời. Vậy nên, khi Thái tử đăng cơ, việc đầu tiên của vua cha là phải tìm Thầy có đủ đức và tài để dạy cho Thái tử. Đến vua là Thiên tử cũng còn phải dụng công cho con cái như vậy, những bậc làm cha làm mẹ trong thiên hạ thì sao? Âu đó cũng là bài học! Bài học giáo dục không lời “trên làm dưới bắt chước” của vua Trần Anh Tông khiến cho khắp cả nước thấu hiểu về “tôn sư trọng đạo”, về đạo lý “người thầy có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của học trò cả về tri thức lẫn tính cách và cao hơn nữa là đạo đức làm người”.
Thực tế đã chứng minh: Chính nhờ có một người thầy thanh liêm, uyên thâm và minh triết như Trần Cụ nên Thái tử Trần Minh Tông đã trở thành một vị vua tài đức vẹn toàn, không chỉ có lòng nhân hậu, biết tôn trọng nhân tài. Vậy nên, các sử gia đời sau nhìn nhận Trần Minh Tông là ông vua sáng suốt, thông minh, nhân văn.
